پۆلێنکردنی گەنم

پۆلێنکردنی گەنم: لە ڕووی ڕووەکناسییەوە گەنم لە ڕیزی جۆری تریتیکۆم (Triticum) دێتە ئەژمار و دابەش دەبێت بە دوو دەستەی دورووم و ئاسایی و هەر دەستە ژمارەیەکی دیاریکراو کڕۆمۆزۆمی هەیە لەگەڵ هەموو تایبەتمەندیە جەنەتیکییەکانی خێزانی. چونکە جۆرە جیاوازەکانی گەنم، دیپۆلۆئیدن و دوو دەزوولە کڕۆمۆزۆمیان هەیە، بەڵام زۆربەی جۆرەکانی تر گەنم پۆلی پۆلۆئیدن و چوار دەزوولە کڕۆمۆزۆم (تەترا پۆلۆئید) یان شەش کرۆمۆزۆم (هێگزاپۆلۆئید)ن، جەنناسی گەنم لە بەرهەمەکانی تر دژاوارتر جێبەجێ دەکرێت.
دیپلۆئیدەکان تەنیا لە ناوچەی دارستانی و بیابانیدا گەشە دەکەن. گەنمی یەک دەنکی بۆ کشتوکاڵ دەکەوێتە ناو ئەم دەستەیە. تەتراپلۆئیدەکان وەک گیایەکی کێوی دێنە ئەژمار. دورووم (durum) و گەنمی ئەمەر (emer) کشتوکاڵ لەم دەستەیەدان. بۆ ئامادەکردنی ئاردی نان گەنمی هێگزاپۆلۆئید بەکاردەهێندرێت.

پۆلێنکردنی گەنم بەپێی کاتی چاندن

گەنم لە ڕووی جۆر و کاتی چاندنەوە دابەش دەبێت بە دوو دەستەی گشتی، گەنمی بەهارێ و گەنمی پاییزێ. ئەم دوو جۆرە جگە لە دەنکەکانی لە ڕووی ڕەنگ، پێکهاتە و شێوە و… لێک جیاوازن، بارودۆخی گەشەکردنیشیان لێک جیاوازە. ئەم دوو جۆرە گەنمە لە دوو کاتی جیاواز لە ساڵدا دورێنە دەکرێت. دەنکە گەنم، درزێکی هەیە کە لە درێژایی دەنک دایە. قووڵایی ئەم درزە لە گەنمی پاییزێدا زۆر و لە گەنمی بەهارێدا کەمترە.

گەنمی بەهارێ

ئەم جۆرە گەنمە لە سەرەتای ورزی بەهاردا دەچێندرێت و پاش چەقەرەدان، گیا گەنجەکە لە بەهار و سەرەتای هاویندا گەشە دەکات و بەرهەمەکە لە کۆتایی هاوێندا دروێنە دەکرێت. گەنمی بەهارێ بەگشتی لەو ناوچانەدا دەچێندرێت کە گەنمی پاییزێ لە هەمبەر سەرمای ئەستەمی زستانی ئەو ناوچەیەدا، توانایی خۆڕاگری نییە. بەواتایەکی تر گەنمی بەهارێ، گونجاوە بۆ ناوچەی کوێستانی. شیاوی باسکردنە کە ڕێژەی دەرئەنجامی گەنمی پاییزێ لە گەنمی بەهارێ زیاترە.
گەنمی بەهارێ پاش ئامادەکردنی تۆو و کاتێک کە پلەی گەرمای خاک گەیشتە یەک سیلیز سەرووی سفر، دەچێنن. گەر بارودۆخی هەوا گونجاو بێت، دەکرێ گەنم زووتر بچێندرێت بۆئەوەی کۆرسی گەشەکردنی ئەو زیاتر بێت و ڕێژەی بەرهەمدانی ئەو زیاتر بێت. بۆئەوەی گەنمی پاییزێ بگاتە قۆناغی گوڵدان، دەبێ بۆ ماوەیەکی زۆرتر بکەوێتە بەردەمی هەوای سارد. گەر گەنمی پاییزێ لە بەهاردا بچێندرێت، کۆرسی سەرما تێناپەڕێنێت و هەربۆیە ناتوانێت شێوەیەکی جوان بۆخۆی دروست بکات

گەنمی پاییزێ

گەنمی پاییزێ لە نیوگرۆڤەری باکوور، لە وەرزی پاییزدا و کاتێک پلەی خاک کەمتر بێت لە ۱۳ سیلیز، دەچێندرێت. لەم شێوازە چاندنەدا، سەرەتا تۆوی گەنمی پاییزێ چەقەرە دەدات و پاشان لە وەرزی زستاندا، گیاکە هەر بەم شێوەیە دەمێنێتەوە و پاش بە دەستپێکی وەرزی بەهار، دوبارە دەست دەکات بە گەشەکردن. گەنمی پاییز لە کۆتایی وەرزی بەهاردا دروێنە دەکرێت. ئەم جۆرە گەنمە لە بەراورد لەگەڵ گەنمی بەهارێدا ڕەگی قووڵتر و چڕوپڕترە و تاکوو ۲۰ سانتیمەتری خاک دزە دەکات چونکە ورزی گەشەکردنی زیاتر تێپەڕ دەکات.

• بارودۆخی گونجاوی گەشەکردنی گەنم

زەوی بەپیت

زەوی بەپیت

قوڕەسوورە لەگەڵ زنەکێشی گونجاو، بۆ گەشەکردنی گەنم گونجاوە. ڕێژەی کرداری گەنم لە باودۆخی دێم(ئاودێری بە باران)، لە خاکێکدا کە پێکهاتەی وردترە زیارە چونکە ئەم جۆرە خاکە دەتوانێت ئاو باشتر و بۆ ماوەیەکی زیاتر هەڵمژێت و لەخۆیدا ڕابگرێت. کاتێک گەنم بە شێوەی دێمی دەچێندرێت و وەرزێڕ خۆی ئاوی گیاکە دەدات، گەنم ناکەوێتە ژێر کاریگەری پێکهاتەی خاک. گەنمیش وەک گیاکانی تر ناتوانێت لە خاکی وشکدا گەشە بکات.

شێداری پێویست

شێداری پێویست

شێداری زەوی گەنمی پاییزێ بەگشتی پڕۆسەی چەقەرەدەرکردن تووشی ئاڵۆزی دەکات بەڵام گەنمی بەهارێ بە هۆی خەزنکردنی شێداری زستان لە زەویدا، بەردەوام شێداری پێویست دابین دەکات. گەر لە کاتی گەشەکردنی سەرەتایی چەقەرەی گەنم، زەوی شێداری پێویستی نەبێت، لەوانەیە دواتر تۆوەکان بڕزێن و یان بکەونە بەردەمی زیان بە هۆی سەرما.

کەش و هەوای گونجاو بۆ گەشەکردنی گەنم

کەش و هەوای گونجاو بۆ گەشەکردنی گەنم

کەش و هەوای مامناوەندی لە سەردەمی پێکهاتنی دەنک و کەش و هەوای گەرم و وشک لە کاتی دروێنەی بەرهەمدا، یەکێکی ترە لە مەرجەکانی گەشەکردنی گەنم. هەربۆیە لەو ناوچانەدا کە زستان ئەستەمە، چاندنی گەنم تووشی کێشە لەوانە سەرمابردن دەبێت. گەنم لە هەمبەر وشکایدا خۆڕاگری زۆر نییە و بۆ ماوەیەکی زۆر بەرگەی وشکایی و کەم ئاوی ناگرێت لەهەمان کاتدا دەتوانێت تاڕادەیەک خۆی لەگەڵ کەش و هەوای وشکدا بگونجێنێت و بە دروستکردنی خانەی بچووکتر کە لە کۆتاییدا دەبێتە هۆی دروستبوونی گەڵای بچووکتر کە کونی بچووکتری هەیە، ڕادەی ئارەقەکردن کەم بکاتەوە و لە کاریگەری بێ ئاوی تا ڕادەیەکی زۆر کەم بکاتەوە.

شینبوونەوە و چەقەرەکردن
شینبوونەوە و چەقەرەکردن: سەرەتا دەنکە گەنم ئاوی ناو خاک هەڵدەمژێت و هەڵدەمسێت. ڕەگ و لاسکی سەرەتایی لە خاک سەر دێنێتە دەرەوە و گیا دەکاتە قۆناغێک کە سەربەخۆ دەبێت و دەتوانێت. بەبێ بەکارهێنانی پاشەکەوتەکانی تۆو درێژە بە گەشەکردن بدات.
خەڵف دەرکردن
خەڵف دەرکردن: لەم قۆناغەدا لاسکی دەرەکی تر جگە لە لاسکی سەرەتایی، لە قۆناغی تانجی گیاوە دروست دەبێت.
درێژبوونەوەی لاسک
درێژبوونەوەی لاسک: قۆناغێکە کە لەودا گرێیەکان دروست دەبن و پاشان گەورەتر و درێژتر دەبن و گیاکە بە شێوەی ئەستوونی گەشە دەکات. ئەم قۆناغەدا بە دەرکەوتنی یەکەمین گرێ لەسەرەوەی خاک دەست پێدەکات.
کێڵان (پیستی دەرەوە)
کێڵان (پیستی دەرەوە): لەم قۆناغەدا گەڵا هەڵدەمسێت و هەموو بەشی گوڵەگەنم دروست دەبێت بەڵام گوڵەگەنم هێستا لە توێکڵی کۆتایی نەهاتۆتە دەرەوە.
گەشەکردن و سەرهێنانەدەری گوڵەگەنم
گەشەکردن و سەرهێنانەدەری گوڵەگەنم: لەم قۆناغەدا گوڵەگەنم لە پێستەکەی دێتە دەرەوە و لە ژمارەی گەنمی پژیدار بە هاتنەدەری پژیە لەگەڵ پێستی گەڵای کۆتاییدا. سەرهێنانەدەری گوڵەگەنم کرانەوەی لقی خاڵەکان و هاتنەدەری ئاڵای زەرد و کرداری هەڵاڵەگواستنەوەی لەگەڵ دایە.
قۆناغی پڕبوونەوەی گەنم
قۆناغی پڕبوونەوەی گەنم: قۆناغێکە کە لەودا مادەی خەزنکراو دەگوازرێتەوە بۆ ناو دەنک و میوە بەرهەم دێت. ئەم قۆناغە قۆناغە جیاوازەکانی سەرەتایی، هەویر و رەقبوون لەخۆ دەگرێت. گەیشتنی فیزیۆلۆجیکی قۆناغێکە دەنک گەیشتۆتە زۆرترین کێشی وشکی خۆی و شێداری لەنێوان ۳۰ تاکوو ۴۰ لەسەدە. هەرچەندە بەم قۆناغە دەوترێت گەیشتنی تەواوی گەنم بەڵام بە هۆی شێداری زۆری تۆوەکان دروێنە ناکرێت.